Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE) znosi na trenie Unii Europejskiej wszelkie przeszkody ograniczające swobodny przepływ osób.
Prawo do swobodnego przemieszczania się przysługuje obywatelom Unii Europejskiej (obywatelstwo UE jest nową instytucją w systemie prawa europejskiego i zostało ustanowione na mocy Art. 8 TWE), będącym:
pracownikami najemnymi,
osobami korzystającymi z prawa do tworzenia przedsiębiorstw
lub osobami świadczącymi usługi na obszarze Wspólnot.
Zasada swobodnego przepływu osób traktowana jest przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości jako jedna z podstawowych zasad prawa wspólnotowego i – sama w sobie – uważana za ważne prawo socjalne.
Konkretyzacja uregulowań prawnych dotyczących pracowników znajduje się w artykułach 39-42 TWE.
Zgodnie z Art. 39 TWE, swoboda przepływu pracowników będzie obejmować eliminację wszelkich przejawów dyskryminacji ze względu na narodowość pomiędzy pracownikami Państw Członkowskich w odniesieniu do zatrudnienia, płac i innych warunków pracy.
Prawa wynikające z tego artykułu przyznawane są pracownikom i ich rodzinom, choć ani TWE, ani inne akty prawne Unii Europejskiej (a w zasadzie Wspólnot Europejskich, ponieważ UE utworzona na podstawie Traktatu z Maastricht nie posiada osobowości prawnej) nie definiują pojęcia „pracownik”. Lukę tę wypełnił Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) uznając, że podstawową cechą wyróżniającą pracownika jest „wykonywanie usługi o pewnej wartości ekonomicznej dla lub pod kierunkiem innych w celach zarobkowych”.
Podstawy traktatowe, dotyczące prawa do swobodnego przepływu pracowników, mają rozwinięcie w aktach wykonawczych Unii Europejskiej (tzw. prawo pochodne).
Zasada ta została wsparta przez dodatkowe regulacje dotyczące koordynacji ubezpieczeń społecznych, wzajemnego uznawania dyplomów i koordynacji narodowych systemów uzyskiwania kwalifikacji zawodowych.
Początkowo swoboda przepływu osób (a raczej związane z nią prawo pobytu w dowolnym państwie członkowskim) dotyczyła w zasadzie tylko osób aktywnych ekonomicznie. Dopiero odpowiednie regulacje przyjęte pod koniec lat 80. rozszerzyły jej stosowanie na osoby „nieczynne” ekonomicznie:
studentów (jeśli zostaną przyjęci na studia i wykażą się posiadaniem ubezpieczenia oraz wystarczających środków, by podczas swojego pobytu nie stać się ciężarem dla systemu zaopatrzenia społecznego przyjmującego państwa),
emerytów (jeśli otrzymują wystarczającą emeryturę i są ubezpieczeni)
oraz pozostałych obywateli państw członkowskich (jeśli posiadają wystarczające środki na utrzymanie i są ubezpieczeni).
Niezbywalnym prawem uzupełniającym swobodny przepływ pracowników jest swoboda pobytu w celu zatrudnienia zgodnie z przepisami krajowymi państwa przyjmującego oraz dostęp do mieszkań i posiadania ich na własność.
Rynek w ekonomii. Prace magisterskie i licencjackie 